Jerzmanowice (województwo małopolskie)
50°12′48″N 19°44′58″E/50,213333 19,749444| wieś | |
 Kościół św. Bartłomieja Apostoła | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2022) |
3104[2] |
| Strefa numeracyjna |
12 |
| Kod pocztowy |
32-048[3] |
| Tablice rejestracyjne |
KRA |
| SIMC |
0321069 |
Położenie na mapie gminy Jerzmanowice-Przeginia  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu krakowskiego  | |
| 50°12′48″N 19°44′58″E/50,213333 19,749444[1]
| |
| Strona internetowa | |
Jerzmanowice – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Jerzmanowice-Przeginia.
Jerzmanowice były wsią królewską w tenucie ojcowskiej w powiecie proszowskim województwa krakowskiego w końcu XVI wieku[4].
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Jerzmanowice. W latach 1973–1976 były siedzibą gminy. 15 stycznia 1976 gminę Jerzmanowice połączono z gminą Przeginia tworząc gminę Jerzmanowice-Przeginia z siedzibą w Jerzmanowicach[5].
W roku 2021 we wsi mieszkało 3105 osób, z czego 50,1% stanowiły kobiety, a 49,9% mężczyźni[6].
Przez Jerzmanowice przebiega DK94 na odcinku Kraków - Olkusz[7]
Części wsi[edit | edit source]
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0321075 | Gościniec | część wsi |
| 0321081 | Góra | część wsi |
| 0321098 | Kolonia Wschodnia | część wsi |
| 0321106 | Kolonia Zachodnia | część wsi |
| 0321112 | Kopaniny | część wsi |
| 0321129 | Krzemieńce | część wsi |
| 0321135 | Lepianka | część wsi |
| 0321141 | W Dole | część wsi |
| 0321158 | Za Wieżą | część wsi |
| 0321164 | Żarnowiec | część wsi |
Historia[edit | edit source]
Lokacja Jerzmanowic nastąpiła pomiędzy 1325 a 1335 rokiem. W źródłach pisanych pojawia się po raz pierwszy w 1335 roku.
W dokumentach z 1326 roku wieś nazwano villa Hermani, czyli wieś Hermana, który mógł być jej zasadźcą. Kilkanaście lat później w dokumentach pojawia się de Yrzmanowicz. Zmiana związana jest ze spolszczeniem niemieckiego imienia Herman na polskie Jirzman lub Jerzman i tym samym ze spolszczeniem nazwy wsi na Jirzmanowice, czego dowodem jest zapis z 1406 roku. Później nazwa przekształciła się na Jerzmanowice. Jerzmanowice były dawniej wsią królewską. W 1827 r. we wsi było 114 domów i 832 mieszkańców.
Oświata[edit | edit source]
Szkoła w Jerzmanowicach istniała prawdopodobnie od początku XIX wieku, ale dokładna data nie jest znana. W 1830 roku zbudowano kościół św. Bartłomieja, a wiadomo, że wcześniej msze święte odprawiano w budynku szkoły. W 1913 roku rozpoczęto budowę nowego drewnianego budynku, kosztem 4000 rubli otrzymanych od administracji carskiej „Kongresówki”. W 1919 roku nauczycielem 1-klasowej szkoły został Władysław Kucharski. W roku szkolnym 1919/1920 w czterech oddziałach uczyło się 154 uczniów. W 1921 roku szkoła stała się 2-klasowa[10].
W 1945 roku zrabowano akta szkolne[11]. W 1945 roku kierownik Władysław Kucharski rozpoczął samodzielnie naukę w siedmiu oddziałach. W 1946 roku przybyli nauczyciele Irena Tracz i Julian Krzystanek[12].
Przez pierwsze lata powojenne w domu Józefa Szlachty funkcjonowała szkoła, do której uczęszczało 20 uczniów ze Szklar i z dolnych Jerzmanowic. W godzinach popołudniowych prowadzono kursy analfabetów[12].
Lekcje odbywały się w trzech salach w budynku szkoły i trzech salach wynajmowanych. W roku szkolnym 1974/1975, w wyniku reformy oświaty szkoła podstawowa została przekształcona w Zbiorczą Szkołę Gminną, jej dyrektorem został Antoni Haberka[13]. Zbiorczej szkole podlegały punkty filialne w Łazach, Szklarach i Gotkowicach oraz samodzielna szkoła 8-klasowa w Sąspowie. W roku szkolnym 1980/1981 dyrektorem został Stanisław Orłowski[12].
Z początkiem roku szkolnego 1984/1985 zbiorcze szkoły gminne zostały zlikwidowane i szkoła w Jerzmanowicach znosu zyskała statut szkoły podstawowej, której dyrektorem została Henryka Kozioł[10].
Z trudnościami lokalowymi szkoła borykała się do 1966 roku, tj. do czasu oddania do użytki nowego budynku szkolnego[12]. W 1966 roku na terenie Jerzmanowic realizowano plan „1000 szkół na Tysiąclecie”. 30 października 1966 roku Szkole Podstawowej przydzielono imię patrona, Janka Krasickiego[12].
W 1999 roku na mocy reformy oświaty, utworzono Publiczne Gimnazjum nr 1 w Jerzmanowicach, której dyrektorem został Tadeusz Nabagło. W roku szkolnym 2000/2001 uczniowie rozpoczęli naukę w nowym budynku gimnazjum. W 2002 roku nastąpiło oficjalne przekazanie budynku, nadanie gimnazjum imienia Akademii Krakowskiej i ufundowano sztandar. Od 1 września 2008 roku w Jerzmanowicach funkcjonował Zespół Szkół, składający się z Przedszkola Samorządowego oraz Szkoły Podstawowej im. Św. Królowej Jadwigi z Filiami Szkół w Łazach i Gotkowicach oraz Publicznego Gimnazjum Nr 1 im. Akademii Krakowskiej[12].
W 2017 r. w wyniku reformy oświaty gimnazja zostały zlikwidowane. W 2022 roku zlikwidowano szkołę filialną w Szklarach. 17 maja 2003 roku szkoła otrzymała imię patrona Świętej Jadwigi Królowej[10], a kurator Elżbieta Lęcznarowicz odsłoniła tablicę pamiątkową[11].
- Kierownicy i dyrektorzy szkoły:
- 1919–1950. Władysław Kucharski.
- 1950–1952. Tomasz Dziewoński.
- 1952–1954. Antonina Dziewońska.
- 1954–1956. Julian Rubczak.
- 1956–1960. Stefan Kordas.
- 1960–1980. Antoni Haberko.
- 1980–1983. Stanisław Orłowski.
- 1983–1988. Henryka Kozioł.
- 1988–2001. Tadeusz Nabagło.
- 2001–2008. Stanisława Metzel.
- 2008–2017. Tadeusz Nabagło.
- 2017–2024. Ewa Rogóż.
- 2024– nadal Aneta Firszt-Kozdęba.
Zabytki[edit | edit source]
Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[14].
- Kościół parafialny pw. św. Bartłomieja, otoczenie.
Kościół św. Bartłomieja był pierwotnie drewniany, zbudowany za panowania Kazimierza Wielkiego w 1338 roku. Obecny pochodzi z lat 1827–1830, rozbudowany w 1876 roku. - Kaplica św. Jana Chrzciciela w Jerzmanowicach.
Kościół św. Jana Chrzciciela wzniesiony został wraz ze szpitalem dla ubogich w 1696 roku z fundacji Jana Sroczyńskiego, uczestnika Odsieczy Wiedeńskiej.
Inne zabytki[edit | edit source]
- Wały ziemne po zamczysku średniowiecznym z XIII–XIV wieku przy krawędzi lewego brzegu doliny Szklarki[15].
Turystyka[edit | edit source]
Wieś położona jest na Wyżynie Olkuskiej, przy drodze krajowej 94. Znajduje się w atrakcyjnym turystycznie miejscu – w bliskim sąsiedztwie Ojcowskiego Parku Narodowego. Znajduje się w niej drugie pod względem wysokości wzniesienie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej – wzgórze Grodzisko o wys. 512,8 m n.p.m. i liczne inne skały, m.in. Ostry Kamień i Wielką Skałę. Pojedyncze skały na polach i w lasach Jerzmanowic tworzą grupę tzw. ostańców jerzmanowickich. Są one atrakcją turystyczną miejscowości i większość ma status pomnika przyrody. Na terenie są 33 pomniki przyrody[16]. Niektóre ze skał udostępnione są do wspinaczki skałkowej (m.in. Grodzisko, Ostry Kamień, Łysa, Psiklatka, Łabajowa (z Jaskinią Łabajową), Dupna, Wielka Turnia, Zaklęty Mur, Zaklęty Bastion).
Miejscowość znajduje się w górnej części Doliny Szklarki[17] i Doliny Będkowskiej, w obszarze Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie obejmującego malownicze krajobrazowo doliny i wąwozy z licznymi skałami wapiennymi, jaskiniami, źródłami krasowymi i zabytkami kultury materialnej. Przebiegające przez miejscowość szlaki turystyki pieszej i rowerowej umożliwiają zwiedzenie również pozostałych dolin tego parku krajobrazowego.
Jedną z największych atrakcji turystycznych wsi jest często odwiedzana, udostępniona turystycznie (oświetlona i z przewodnikiem) Jaskinia Nietoperzowa[18], w której odkryto obozowisko dawnych łowców niedźwiedzia jaskiniowego z okresu paleolitu.
Na terenie Jerzmanowic położony jest Rezerwat przyrody Dolina Szklarki[19]
- Szlaki turystyczne
– z Rudawy przez Radwanowice, Łączki, całą długość Doliny Będkowskiej, Jerzmanowice do Ojcowskiego Parku Narodowego.
- Szlaki rowerowe
– z Bolechowic obok Bramy Bolechowickiej przez Dolinę Bolechowicką, Las Krzemionka, przysiółek Kawiory, Bębło, górną część Doliny Będkowskiej obok Jaskini Nietoperzowej przez Jerzmanowice i Dolinę Szklarki.
Edukacja[edit | edit source]
W Jerzmanowicach znajduje się Szkoła Podstawowa im. Świętej Królowej Jadwigi.
Sport[edit | edit source]
We wsi działa klub sportowy Płomień Jerzmanowice[20].
Incydent Jerzmanowicki[edit | edit source]
14 stycznia 1993 roku ok. godz. 19:00 nastąpiła eksplozja wapiennego ostańca znanego jako Babia Skała. Według notatki Piotra Worytkiewicza (Gazeta, Kraków)[21] uderzył w nią obiekt przypominający ognistą kulę. Eksplodujące odłamki skalne zostały rozrzucone w promieniu 150 metrów. Zdarzeniu towarzyszyło uszkodzenie instalacji elektrycznej w 30 domach, silny podmuch wiatru, „lewitacja przedmiotów”, zaś „psy zaczęły szczekać dopiero następnego popołudnia”[21]. Ówczesny wójt miejscowości, poprosił naukowców z UJ i AGH o wyjaśnienie zdarzenia, w wyniku czego została powołana komisja pod kierunkiem profesora Andrzeja Maneckiego z Zakładu Mineralogii i Geochemii AGH[21]. Meteorolodzy stwierdzili, że mógł to być efekt silnego „liniowego wyładowania atmosferycznego połączonego z tzw. piorunem kulistym”. Astronomowie nie stwierdzili upadku meteorytu[21][potrzebny przypis].
Przypisy[edit | edit source]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 46339
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 398 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 95.
- ↑ Dz.U. z 1976 r. nr 1, poz. 12
- ↑ Wieś Jerzmanowice w liczbach [online], Polska w liczbach, 2021 [dostęp 2023-08-11] (pol.).
- ↑ Wieś Jerzmanowice w liczbach [online], Polska w liczbach, 2021 [dostęp 2023-08-11] (pol.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ a b c Szkoła Podstawowa [online], www.szkolajerzmanowice.pl [dostęp 2024-04-10].
- ↑ a b Szkoła Podstawowa [online], www.szkolajerzmanowice.pl [dostęp 2024-04-10].
- ↑ a b c d e f Kazimierz Tomczyk, Dzieje wsi i parafii Jerzmanowice, 2023, ISBN 978-83-960414-5-6.
- ↑ Szkoła Podstawowa [online], www.szkolajerzmanowice.pl [dostęp 2024-04-10].
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-11-25].
- ↑ Michał Wojenka, Jerzmanowice-Stara Wieś. Nowo odkryta warownia średniowieczna na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej [online] [dostęp 2018-07-06] (ang.).
- ↑ Rejestr pomników przyrody Gminy Jerzmanowice-Przeginia. [dostęp 2010-06-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-02)].
- ↑ Gmina Jerzmanowice-Przeginia [online], gison.pl [dostęp 2020-12-21].
- ↑ Jaskinia Nietoperzowa [online], Jaskinia Nietoperzowa [dostęp 2021-05-12] (pol.).
- ↑ http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WMP19890090077/O/M19890077.pdf
- ↑ Płomień Jerzmanowice w bazie 90minut.pl
- ↑ a b c d Piotr Worytkiewicz, MEK: Kula uderza w skałę. Gazeta Kraków. [dostęp 2018-09-01].
- Siedziba gminy: Jerzmanowice
| Wsie | |
|---|---|
| Osady | |
| Integralne części wsi |
|
| Nazwy zniesione |
|
